یکی از مسائلی که در طول زندگی مشترک و در زمان جدایی یا طلاق می‌تواند مطرح شود، موضوع اجرت المثل است. این مفهوم در حقوق خانواده ایران به طور ویژه در ارتباط با طلاق و حقوق مالی زن مورد توجه قرار می‌گیرد. اجرت المثل به معنای مبلغی است که زن می‌تواند از شوهر خود در برابر کارهایی که در طول زندگی مشترک در خانه یا در رابطه با خانواده انجام داده و برای آن هیچ گونه دستمزد یا مزدی دریافت نکرده است، مطالبه کند. این کارها معمولاً شامل انجام وظایف خانه، نگهداری از فرزندان، حمایت از همسر و دیگر فعالیت‌های مشابه است.
این مقاله به بررسی مفهوم اجرت المثل در طلاق، شرایط آن، نحوه تعیین مبلغ آن و چگونگی طرح دعوی برای دریافت آن پرداخته است.
مفهوم اجرت المثل
اجرت المثل در طلاق به زبان ساده به معنای معادل مالی کاری است که زن در طول زندگی مشترک خود انجام داده است و برای آن دستمزد یا پاداشی دریافت نکرده است. در حقوق خانواده ، این مفهوم به طور ویژه در رابطه با وظایف زن در خانه و خانواده، مانند نگهداری از فرزندان، انجام امور منزل، و همراهی با شوهر در کارهای اجتماعی و اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد.
بر اساس تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، در صورتی که زوجه(زن) در دوران زندگی مشترک کارهایی را انجام داده که در زمان زندگی مشترک از سوی همسر دستمزد یا پاداشی دریافت نکرده باشد، پس از طلاق یا جدایی، می‌تواند درخواست اجرت المثل کند.
شرایط و عوامل مؤثر در تعیین اجرت المثل
برای تعیین اجرت المثل در طلاق، دادگاه یا مراجع قضایی فاکتورهای مختلفی را در نظر می‌گیرند که عبارتند از:
مدت زندگی مشترک
مدت زمانی که زن و شوهر با هم زندگی کرده‌اند، یکی از اصلی‌ترین عوامل در تعیین میزان اجرت المثل در طلاق است. هر چه مدت زندگی مشترک بیشتر باشد، میزان اجرت المثل نیز معمولاً بیشتر خواهد بود.
نوع و حجم کارهای انجام شده
یکی دیگر از عوامل مؤثر در تعیین اجرت المثل در طلاق، نوع کارهایی است که زن در دوران زندگی مشترک انجام داده است. اگر زن در انجام امور خانه، نگهداری از فرزندان یا حتی کمک به امور اقتصادی خانواده نقش داشته باشد، این مسائل در تعیین میزان اجرت المثل تأثیرگذار خواهند بود.
توان مالی شوهر
توان مالی و وضعیت اقتصادی شوهر نیز می‌تواند در تعیین میزان اجرت المثل در طلاق تأثیرگذار باشد. اگر شوهر از لحاظ مالی در وضعیت خوبی باشد، ممکن است مبلغ اجرت المثل بیشتر تعیین شود.
توافق طرفین
در برخی از موارد، ممکن است طرفین (زن و شوهر) به توافقی در خصوص مبلغ اجرت المثل در طلاق دست یابند. در این صورت، دادگاه معمولاً این توافق را پذیرفته و مبلغ مورد نظر را به عنوان اجرت المثل تعیین می‌کند.
قوانین اجرت المثل در طلاق
در ماده ۳۳۷ قانون مدنی به وضوح آمده است:
هرگاه شخصی از مال دیگری به موجب اذن صریح یا ضمنی بهره‌برداری کند، مالک آن مال حق دریافت اجرت‌المثل خواهد داشت، مگر اینکه ثابت شود اذن در استفاده از مال به‌طور رایگان بوده است.
این ماده قانونی اصلی‌ترین مورد اشاره به اجرت المثل در طلاق است، اما مواد دیگری نیز در قانون مدنی به اجرت‌المثل پرداخته‌اند که عبارتند از:
ماده ۳۲۰ قانون مدنی
در خصوص منافع مال غصب‌شده، هر یک از غاصبین به اندازه زمانی که در تصرف مال بوده‌اند و نیز پس از خود مسئول پرداخت منافع آن هستند، حتی اگر در این مدت از مال استفاده نکرده باشند. اما اگر غاصبی از عهده پرداخت منافع زمانی که در تصرف بوده است برآمد، می‌تواند نسبت به سایر غاصبین پس از خود برای همان مدت، درخواست اجرت‌المثل کند.
ماده ۳۲۱ قانون مدنی
اگر مالک، بدهی یکی از غاصبین را در خصوص مثل یا قیمت مال مغصوب بخشیده باشد، دیگر نمی‌تواند از سایر غاصبین درخواست کند. ولی اگر حق خود را به یکی از غاصبین انتقال دهد، آن غاصب به‌عنوان قائم‌مقام مالک شناخته می‌شود و همان حقوق مالک را خواهد داشت.
ماده ۳۲۲ قانون مدنی
بخشش بدهی یکی از غاصبین نسبت به منافع زمان تصرف او موجب بخشش بدهی سایر غاصبین نسبت به سهم آن‌ها نمی‌شود. اما اگر یکی از غاصبین در خصوص منافع عین مال بخشیده شود، دیگر حق رجوع به غاصبین بعدی نخواهد داشت.
ماده ۳۰۸ قانون مدنی
غصب به معنای تصرف غیرقانونی در حق دیگری است. به‌عبارت‌دیگر، تصرف در مال دیگران بدون مجوز قانونی همانند غصب محسوب می‌شود.
شرایط درخواست اجرت المثل در طلاق
طبق اصول حقوقی ، در صورتی که زن در دوران زندگی مشترک کارهایی را انجام داده باشد که معادل آن در بازار کار مبلغی وجود داشته باشد، حتی قبل از طلاق نیز می‌تواند درخواست اجرت المثل کند. در اینجا برخی از شرایط و عوامل مهم که بر این درخواست تأثیر می‌گذارند، به شرح زیر است :
اثبات انجام کارها توسط زن
زن باید بتواند نشان دهد که در زندگی مشترک کارهایی مانند آشپزی، نظافت، نگهداری از فرزندان، یا سایر فعالیت‌های مشابه را انجام داده است. این کارها باید به نوعی در زندگی مشترک مؤثر بوده و به بهبود وضعیت خانواده کمک کرده باشند.
وجود شرایط خاص در زندگی مشترک
در برخی از موارد، زن می‌تواند قبل از طلاق درخواست اجرت المثل کند اگر شرایط خاصی وجود داشته باشد. به عنوان مثال، اگر زن در زندگی مشترک، نقش اساسی در کسب‌وکار شوهر یا درآمد خانواده ایفا کرده باشد و از این بابت هیچگونه دستمزدی دریافت نکرده باشد، ممکن است درخواست اجرت المثل قبل از طلاق قابل پذیرش باشد.
اثبات عدم دریافت دستمزد یا مزدی
برای درخواست اجرت المثل قبل از طلاق، زن باید نشان دهد که برای کارهای خود در خانه یا دیگر مسئولیت‌های خانوادگی هیچگونه دستمزد یا پاداشی از همسرش دریافت نکرده است. در صورتی که این اثبات صورت گیرد، زن می‌تواند برای دریافت مبلغی معادل اجرت المثل در طلاق اقدام کند.
وجود اختلافات جدی یا احتمال طلاق
در مواردی که زن و شوهر در آستانه طلاق یا جدایی قرار دارند، درخواست اجرت المثل قبل از طلاق ممکن است به دلیل پیش‌بینی جدایی یا ایجاد شرایط نامساعد برای زن، بیشتر مطرح شود. در این شرایط، زن می‌تواند درخواست کند که مبلغ اجرت المثل برای کارهای گذشته‌اش پرداخت شود.
چگونگی طرح درخواست اجرت المثل در از طلاق
برای درخواست اجرت المثل در از طلاق، زن باید مراحل زیر را طی کند:
مراجعه به دادگاه خانواده
زن ابتدا باید به دادگاه خانواده مراجعه کرده و درخواست خود را در قالب یک دعوای قانونی مطرح کند. در این درخواست، زن باید دلایل خود برای مطالبه اجرت المثل را بیان کند و مستندات و شواهد لازم را ارائه دهد.
ارائه شواهد و مستندات
برای موفقیت در درخواست اجرت المثل در طلاق، زن باید شواهد کافی به دادگاه ارائه دهد. این شواهد می‌تواند شامل شهادت شاهدان، گزارش‌های مربوط به انجام وظایف خانه‌داری و مراقبت از فرزندان، یا حتی گواهی‌های مربوط به کمک‌های اقتصادی یا اجتماعی زن در زندگی مشترک باشد.
موافقت یا مخالفت شوهر
اگر شوهر با درخواست اجرت المثل در طلاق موافق باشد، می‌تواند مبلغی را پیشنهاد کند و دادگاه آن را تایید خواهد کرد. اما اگر شوهر با درخواست زن مخالف باشد، دادگاه به بررسی دلایل و مستندات هر دو طرف پرداخته و در نهایت تصمیم می‌گیرد.
صدور حکم دادگاه
پس از بررسی دلایل و مستندات، دادگاه حکم خود را صادر می‌کند و میزان اجرت المثل در طلاق را مشخص می‌کند. در صورتی که دادگاه حکم به پرداخت اجرت المثل صادر کند، شوهر موظف به پرداخت مبلغ تعیین‌شده خواهد بود.
اجرت‌المثل در طلاق توافقی
طلاق توافقی یکی از شیوه‌های طلاق است که در آن هر دو طرف به صورت مشترک تصمیم به جدایی می‌گیرند و معمولاً توافقات مشخصی را درباره مسائل مختلف زندگی مشترک از جمله نفقه، مهریه، حضانت فرزندان، و سایر حقوق مالی انجام می‌دهند. یکی از موضوعات مهم و مورد بحث در این نوع طلاق، موضوع «اجرت‌المثل» است که به دستمزد و جبران زحمات زن برای کارهایی که در خانه و در طول زندگی مشترک انجام داده، اطلاق می‌شود.
در طلاق توافقی، طرفین بر سر تمام مسائل حقوقی خود به توافق می‌رسند و می‌توانند درباره اجرت‌المثل نیز تصمیم‌گیری کنند. در این نوع طلاق، چون هر دو طرف به جدایی رضایت دارند و هیچ‌یک از طرفین درخواست جدایی نکرده‌اند، اجرت‌المثل نیز بستگی به توافق آن‌ها دارد. در صورتی که زن و شوهر در خصوص اجرت‌المثل توافق کنند، این مسئله به طور صریح در توافق‌نامه درج می‌شود.
در صورتی که توافقی درباره اجرت‌المثل صورت نگیرد، زن می‌تواند درخواست اجرت‌المثل خود را از دادگاه پیگیری کند. بنابراین، در طلاق توافقی، اجرت‌المثل ممکن است به یکی از دو صورت زیر حل و فصل شود:
- توافق درباره اجرت‌المثل: در این حالت، طرفین به توافق می‌رسند که چه میزان اجرت‌المثل به زن تعلق گیرد و مبلغ آن را مشخص می‌کنند. این مبلغ ممکن است به صورت یک بار پرداخت یا قسطی باشد.
- عدم توافق و درخواست اجرت‌المثل از دادگاه: اگر در طلاق توافقی، زن و شوهر درباره اجرت‌المثل به توافق نرسند، زن می‌تواند درخواست اجرت‌المثل خود را به دادگاه ارائه دهد. در این صورت، دادگاه با بررسی شرایط و دلایل زن، میزان اجرت‌المثل را تعیین خواهد کرد.
شرایط اجرت‌المثل در طلاق توافقی
چند نکته مهم در خصوص اجرت‌المثل در طلاق توافقی وجود دارد که باید به آن توجه کرد:
- عدم توافق صریح: در صورتی که در طلاق توافقی، زن و شوهر درباره اجرت‌المثل به توافق نرسند، زن حق دارد درخواست اجرت‌المثل خود را از دادگاه مطرح کند. این امر نشان می‌دهد که زن به صورت خودکار از دریافت اجرت‌المثل محروم نمی‌شود.
- رضایت طرفین: در طلاق توافقی، ممکن است هر دو طرف از بابت مسائل مختلفی همچون اجرت‌المثل به توافق برسند و آن را در توافق‌نامه درج کنند. در این صورت، این توافق معتبر است و نیازی به اقدام قانونی بیشتر نخواهد بود.
- نفقه و مهریه: در طلاق توافقی، ممکن است زن به طور خاص در خصوص نفقه یا مهریه با شوهر خود توافق کرده باشد. اجرت‌المثل می‌تواند به عنوان یک حق جداگانه و مستقل از مهریه و نفقه، در توافق‌نامه قید شود.
- ضرورت اثبات زحمت‌ها: زن باید اثبات کند که در طول زندگی مشترک به طور مشخص وظایف خانگی را انجام داده است. در صورتی که زن درخواست اجرت‌المثل کند، لازم است که دلایلی برای اثبات کارهایی که انجام داده و زحماتی که کشیده است، ارائه دهد.
عدم درخواست طلاق از سوی زوجه
عدم درخواست طلاق از سوی زوجه نمی‌تواند مانع از مطالبه اجرت‌المثل باشد. زوجه در صورتی که تقاضای طلاق داشته باشد، ممکن است این اقدام به دلایل مختلف صورت گیرد، از جمله:
- عسر و حرج (ماده 1130 قانون مدنی)
- کراهت از شوهر و طلاق خلع (ماده 1146 قانون مدنی)
- غیبت زوج (ماده 1029 قانون مدنی)
- طلاق وکالتی (ماده 1119 قانون مدنی)
عبارت قانونی در تبصره مربوطه به گونه‌ای است که شامل تمام موارد فوق می‌شود. لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر، حتی در صورتی که زوجه دادخواست طلاق دهد، برخی دادگاه‌ها حکم به پرداخت نفقه نیز صادر کرده‌اند.
در چه صورت اجرت المثل به زن تعلق نمیگیرد؟
اجرت‌المثل در طلاق یکی از حقوق مالی زن است که برای کارهایی که در دوران زندگی مشترک برای شوهر انجام داده، به او تعلق می‌گیرد. با این حال، شرایط خاصی وجود دارد که ممکن است مانع از دریافت اجرت‌المثل در طلاق توسط زن شود:
اگر زن به طور داوطلبانه و بدون انتظار پاداش یا مالی از شوهر، کارهایی را انجام داده باشد، حق درخواست اجرت‌المثل ندارد. به عبارت دیگر، اگر ثابت شود که زن این کارها را از روی علاقه و بدون قصد دریافت اجرت انجام داده، نمی‌تواند ادعای اجرت‌المثل در طلاق کند.
اگر زن در هنگام عقد ازدواج به صراحت یا ضمنی حق دریافت اجرت‌المثل را به شوهر واگذار کرده باشد، نمی‌تواند بعداً این حق را مطالبه کند. این واگذاری ممکن است به صورت شرط ضمن عقد یا توافقی جداگانه صورت گیرد.
اگر دادگاه تشخیص دهد که کارهایی که زن انجام داده، جزو وظایف معمول زناشویی بوده و نیازی به پرداخت جداگانه ندارد، اجرت‌المثل در طلاق به او تعلق نمیگیرد. برای مثال، کارهایی مانند پخت و پز، نظافت یا مراقبت از فرزندان ممکن است به عنوان وظایف طبیعی زن در زندگی مشترک در نظر گرفته شوند.
علاوه بر این، اگر زن ناشزه باشد، به این معنا که بدون دلیل موجه از انجام وظایف زناشویی خود امتناع کرده باشد، حق دریافت اجرت‌المثل در طلاق را از دست می‌دهد. در این صورت، دادگاه ممکن است به دلیل نافرمانی زن از وظایفش در زندگی مشترک، اجرت‌المثل را به او ندهد. برای اثبات ادعای اجرت‌المثل در طلاق، زن باید مدارک و شواهد معتبر و قانع‌کننده ارائه دهد؛ در غیر این صورت، امکان دریافت اجرت‌المثل در طلاق برای او وجود نخواهد داشت.
اجرت المثل و حقوق مالی دیگر زن
در برخی موارد، درخواست اجرت المثل در طلاق ممکن است به طور همزمان با درخواست سایر حقوق مالی زن مانند مهریه، نفقه، یا مؤخرات (حقوقی که به دلیل تعهدات شوهر به زن پرداخت نشده است) مطرح شود. در این شرایط، زن می‌تواند در دادگاه از شوهر خود برای تمام حقوق مالی خود درخواست کند. بنابراین، درخواست اجرت المثل در طلاق طلاق ممکن است به عنوان یکی از بخش‌های حقوق مالی زن در دادگاه بررسی شود.
آیا اجرت المثل همه زنان یکسان است؟
مسلماً خیر. پس از تشکیل جلسه دادرسی و استماع اظهارات طرفین، در صورتی که دادگاه استحقاق زوجه را تشخیص دهد، قرار ارجاع به کارشناسی صادر می‌کند. کارشناس با در نظر گرفتن فاکتورهای مختلف، اجرت المثل در طلاق زن را تعیین می‌نماید که هر یک از زوجین حق اعتراض به مبلغ تعیین‌شده را دارند. از جمله فاکتورهایی که کارشناس مد نظر قرار می‌دهد، می‌توان به تحصیلات زوجه، وضعیت اشتغال، تعداد فرزندان، محل زندگی، امکانات زندگی مشترک، داشتن خادم، نقل مکان‌های متعدد و حتی وضعیت زوج و زوجه اشاره کرد.
دریافت اجرت المثل پس از فوت همسر
دریافت اجرت المثل پس از فوت زن یا شوهر با توجه به تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی و ماده ۲۹ قانون حمایت از خانواده ممکن است. اجرت المثل مانند مهریه مالی است که پس از فوت شوهر از بین نمی‌رود و در صورت اثبات اجرت المثل، زن می‌تواند آن را از وراث شوهر دریافت کند.
همچنین پس از فوت زن، وراث او می‌توانند در صورت اثبات این حق در مراجع قانونی، اجرت المثل زن را از شوهر دریافت کنند. باید توجه داشت که اجرت المثل با مرگ زن یا شوهر از بین نمی‌رود.
مدارک لازم برای درخواست اجرت المثل در طلاق (از طرف زن)
مدارک لازم برای درخواست اجرت المثل در طلاق عبارتند از:
- شناسنامه زوجه: برای اثبات هویت و وضعیت خانوادگی زوجه
- کارت ملی زوجه: جهت شناسایی فرد متقاضی
- قباله ازدواج (عقدنامه): برای تأیید رابطه زناشویی و تاریخ آغاز زندگی مشترک
- استشهادیه: در صورتی که زوجه بخواهد به شهادت شهود برای اثبات برخی اقدامات خاص مانند مراقبت از والدین شوهر یا انجام وظایف خانه‌داری استناد کند.
- مدارک مرتبط با وضعیت اقتصادی و اجتماعی: مانند مدارک تحصیلی، شغلی و وضعیت زندگی مشترک، در صورت نیاز برای ارزیابی اجرت المثل در طلاق توسط کارشناس.
این مدارک باید به همراه دادخواست اجرت المثل در دادگاه ارائه شوند تا درخواست بررسی و ارجاع به کارشناسی صورت گیرد.
نپرداختن اجرت المثل در طلاق
اگر اجرت المثل در طلاق توسط شوهر پرداخت نشود، زن می‌تواند از طریق مراجع قانونی اقدام کند تا حقوق خود را دریافت کند. نپرداختن اجرت المثل در به هر دلیل، ممکن است تبعات قانونی برای طرف مقابل به همراه داشته باشد. در صورتی که اجرت المثل در دادگاه ثابت شود، زن می‌تواند از طریق این مراحل اقدام کند:
صدور حکم از سوی دادگاه:
پس از ارجاع پرونده به کارشناس و بررسی مدارک، دادگاه می‌تواند حکم به پرداخت اجرت المثل در طلاق را صادر کند.
اجرای حکم:
در صورتی که شوهر اجرت المثل در طلاق را پرداخت نکند، زن می‌تواند حکم دادگاه را برای اجرای احکام قضایی به اجرا بگذارد. این فرایند ممکن است شامل توقیف اموال یا انجام دیگر اقدامات اجرایی برای وصول مطالبات باشد.
امکان اعتراض:
در صورت عدم پرداخت اجرت المثل در طلاق ، شوهر یا وراث او می‌توانند اعتراض کنند، اما این اعتراض باید در مهلت قانونی انجام شود و در صورت عدم پذیرش اعتراض، حکم به اجرا درمی‌آید.
در کل، نپرداختن اجرت المثل می‌تواند مشکلات قانونی برای طرف مقابل ایجاد کند و زن حق دارد از طریق قانونی پیگیری کند تا این مبلغ به او پرداخت شود.
در نتیجه اجرت المثل در طلاق یکی از حقوق مالی زن در هنگام طلاق است که در صورتی که زن در زندگی مشترک کارهایی انجام داده باشد که معادل آن در بازار کار مبلغی وجود داشته باشد، می‌تواند از شوهر خود مطالبه کند. این مبلغ در موارد مختلف بسته به مدت زندگی مشترک، نوع کارهای انجام شده، و توان مالی شوهر متغیر است.
با وجود اینکه در بیشتر مواقع اجرت المثل پس از طلاق درخواست می‌شود، اما زن می‌تواند پیش از طلاق نیز برای دریافت این مبلغ اقدام کند، به ویژه در شرایطی که ثابت کند برای خانواده نقش اقتصادی یا اجتماعی مهمی ایفا کرده است. در نهایت، آگاهی از حقوق قانونی و استفاده از مشاوره‌های حقوقی می‌تواند به زنان کمک کند تا در مواقع ضروری، حقوق خود را به درستی مطالبه کنند.