فرزند خواندگی به‌عنوان یک نهاد قانونی و اجتماعی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این فرآیند به‌ویژه زمانی که والدین زیستی فرزند قادر به مراقبت و نگهداری از او نیستند، وارد عمل می‌شود. در چنین مواردی، فرزند به خانواده‌ای جدید سپرده می‌شود که در آن محیط جدید، سرپرستی و نگهداری فرزند را بر عهده می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین مسائل در این فرآیند، بحث “حضانت” یا همان سرپرستی قانونی است. حضانت در فرزند خواندگی در حقوق ایران همواره موضوعی پیچیده و حساس بوده و نیازمند رعایت شرایط خاص است. در این مقاله، به بررسی موضوع حضانت در فرزند خواندگی در قوانین ایران پرداخته خواهد شد.
تعریف فرزند خواندگی و حضانت
حضانت در فرزند خواندگی به معنای پذیرش یک کودک توسط فرد یا خانواده‌ای است که کودک به‌طور طبیعی فرزند آنها نیست. فرزند خوانده تحت سرپرستی قانونی خانواده جدید قرار می‌گیرد و از حقوقی همچون تحصیل، درمان، و سرپرستی بهره‌مند می‌شود. فرزند خواندگی باید طبق قوانین و مقررات مربوطه ثبت شود و به‌طور رسمی به تصویب دادگاه برسد.
حضانت به معنای سرپرستی، نگهداری و مراقبت از کودک است که مسئولیت آن طبق قانون به عهده والدین یا سرپرست قانونی است. حضانت شامل مراقبت‌های روزانه، تأمین نیازهای جسمی، روحی، روانی و آموزشی فرزند می‌شود. این مسئولیت در موارد فرزند خواندگی نیز به‌طور مشابه برای خانواده‌های جدید در نظر گرفته می‌شود.
وضعیت قانونی فرزند
نسب فرزند از طریق پدر و مادر تعیین می‌شود. فرزندانی که از ازدواج صحیح و قانونی بین زن و مرد به دنیا می‌آیند، از نظر قانونی به عنوان فرزند قانونی شناخته می‌شوند و تمامی حقوق خانوادگی را دارا هستند. در صورتی که فرزند از روابط خارج از ازدواج متولد شود، موضوع نسب آن ممکن است نیاز به اثبات قانونی در دادگاه داشته باشد.
شرایط قانونی فرزند خواندگی
طبق قوانین ، فرزند خواندگی یک فرآیند قانونی است که باید با رعایت شرایط خاص و از طریق دادگاه انجام شود. در این فرآیند، ابتدا صلاحیت خانواده‌های درخواست‌کننده حضانت در فرزند خواندگی از نظر وضعیت مالی، اخلاقی، و توانایی تربیت کودک ارزیابی می‌شود. دادگاه نیز پس از بررسی این شرایط، حکم به پذیرش یا عدم پذیرش فرزند خواندگی صادر می‌کند.
یکی از مهم‌ترین مسائل در فرزند خواندگی، مسئله حضانت در فرزند خواندگی است. در فرزند خواندگی، حضانت به‌طور موقت یا دائم به خانواده جدید واگذار می‌شود. در صورت تایید دادگاه، خانواده سرپرست حق حضانت در فرزند خواندگی را پیدا می‌کند و مسئولیت مراقبت از کودک به آنها محول می‌شود.
حضانت در فرزند خواندگی
فرزند خوانده به‌طور رسمی از نظر حقوقی به خانواده جدید ملحق می‌شود، اما برخی تفاوت‌ها میان فرزندخواندگی و فرزند زیستی از نظر قانونی وجود دارد که بر حضانت در فرزند خواندگی تأثیر می‌گذارد.
حضانت در فرزند خواندگی دائم:
در صورتی که فرزند خوانده تحت سرپرستی دائم قرار گیرد و روابط خانوادگی میان او و خانواده جدید تثبیت شود، مسئولیت حضانت به‌طور کامل به پدر یا مادر خوانده واگذار می‌شود. در این حالت، پدر یا مادر خوانده میتوانند تمام مسئولیت‌های قانونی و اجتماعی مربوط به فرزند خوانده را بر عهده بگیرند، از جمله تحصیل، درمان، و سایر نیازهای او.
حضانت در فرزند خواندگی موقت:
در صورتی که فرزند خواندگی به‌طور موقت انجام شده باشد (مثلاً به دلیل مسائل حقوقی یا خانوادگی)، حضانت فرزند به‌طور موقت به خانواده جدید سپرده می‌شود. پس از مدت مشخص، ممکن است این حضانت به خانواده اصلی یا زیستی کودک بازگردد، یا حضانت دائم به خانواده جدید اعطا شود. در این شرایط، مسئولیت حضانت به‌طور موقت به فرد یا خانواده‌ای داده می‌شود که در این دوره توانایی مراقبت از فرزند را دارند.
تأثیر وضعیت حقوقی فرزند خوانده:
یکی از مسائل مهم در مورد فرزند خواندگی، تعیین وضعیت حقوقی کودک است. فرزند خوانده در صورتی که به سن بلوغ برسد، برخی از حقوق قانونی مانند ارث یا امور مالی به‌طور متفاوتی نسبت به فرزند زیستی به او تعلق می‌گیرد. به این ترتیب، حضانت فرزند خوانده همواره باید در چارچوب قوانین خاصی باشد که به رسمیت شناخته شده‌اند.
چه کسانی میتوانند حضانت در فرزند خواندگی را بر عهده گیرند؟
بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، افراد زیر میتوانند از سازمان بهزیستی درخواست سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را داشته باشند:
- زن و شوهری که حداقل پنج سال از تاریخ ازدواجشان گذشته و از این ازدواج فرزندی نداشته باشند، به شرط آنکه حداقل یکی از آنها بیش از سی سال سن داشته باشد.
- زن و شوهر دارای فرزند، به شرط آنکه حداقل یکی از آنها بیش از سی سال سن داشته باشد.
- دختران و زنان بدون شوهر که حداقل سی سال سن دارند، فقط حق سرپرستی دختران را خواهند داشت.
طبق تبصره یک این ماده، اگر سازمان پزشکی قانونی تشخیص دهد که زوجین نمی‌توانند بچه‌دار شوند، درخواست‌کنندگان از شرط پنج سال مذکور در بند اول معاف خواهند بود. همچنین اگر درخواست‌کنندگان سرپرستی از بستگان کودک یا نوجوان باشند، دادگاه می‌تواند با نظر سازمان و با رعایت مصلحت کودک و نوجوان، آنها را از برخی شرایط این ماده مستثنی کند.
اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است. درخواست‌کنندگان زیر پنجاه سال نسبت به درخواست‌کنندگان پنجاه سال و بیشتر در شرایط مساوی اولویت دارند. در مواردی که زن و شوهر درخواست‌کننده سرپرستی باشند، درخواست باید به‌طور مشترک از طرف آنها تنظیم و ارائه شود.
با توجه به این موارد، مردان مجرد نمی‌توانند درخواست فرزندخواندگی کنند. اما باید پرسید آیا تمام افرادی که در بالا ذکر شد میتوانند به عنوان سرپرست انتخاب شوند؟
شرایط حضانت در فرزند خواندگی
بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان، درخواست کنندگان سرپرستی باید دارای شرایط زیر باشند:
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
- عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
- تمکن مالی: تمکن مالی با ابزارهایی مانند شغل پایدار با درآمد مکفی، خانه مسکونی اعم از ملکی یا استیجاری و غیره توسط بهزیستی سنجیده خواهد شد. همچنین متقاضی باید دارای بیمه پایه اجتماعی و درمان باشد. چرا که بعداً باید کودک را بیمه تکمیلی نماید. برای انجام بیمه تکمیلی داشتن بیمه پایه الزامی است. تمکن مالی یکی از زوجین در زمان ارائه تقاضانامه، برای حائز شرط بودن کفایت می‌کند.
- عدم حجر: یعنی شخص از انجام امور مالی و غیرمالی خود منع نشده باشد.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
- صلاحیت اخلاقی
- عدم ابتلاء به بیماری های واگیردار و یا صعب العلاج
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
حقوق حضانت در فرزند خواندگی
حقوق حضانت در فرزند خواندگی بستگی به شرایط مختلف دارد. خانواده‌های خوانده باید نسبت به حقوق فرزند خوانده مسئولیت‌های مختلفی را انجام دهند که شامل موارد زیر می‌شود:
- حق نگهداری و تربیت: خانواده خوانده مسئول نگهداری و تربیت کودک به‌طور مناسب هستند. این وظیفه شامل تأمین نیازهای جسمی، روانی، و اجتماعی کودک است.
- حق تحصیل و آموزش: خانواده‌های خوانده موظف به تأمین شرایط مناسب برای تحصیل کودک هستند. آموزش و پرورش فرزند خوانده همانند فرزند زیستی در نظر گرفته می‌شود.
- حق درمان و بهداشت: خانواده خوانده باید مراقبت‌های پزشکی و بهداشتی لازم را برای فرزند خوانده فراهم کنند و هزینه‌های درمان و مراقبت‌های پزشکی او را تأمین نمایند.
- حق دیدار با خانواده اصلی: طبق قوانین، فرزند خوانده ممکن است حق ملاقات با خانواده اصلی خود را داشته باشد، مگر اینکه مصلحت کودک ایجاب کند که این دیدار محدود یا قطع شود.
چالش‌ها و مشکلات حضانت در فرزند خواندگی
با وجود اینکه فرزند خواندگی می‌تواند فرصتی برای فراهم کردن شرایط بهتر برای کودک باشد، در برخی موارد چالش‌هایی وجود دارد که ممکن است بر حضانت تأثیر بگذارد.
- مشکلات حقوقی: ممکن است در فرآیند فرزند خواندگی و حضانت، مشکلات قانونی نظیر اعتراضات خانواده زیستی یا عدم تطابق با قوانین خانواده وجود داشته باشد.
- مشکلات روانی و اجتماعی: فرزند خوانده ممکن است در تطابق با خانواده جدید و محیط جدید با مشکلات روانی مواجه شود که این مسئله می‌تواند بر روابط خانوادگی و فرآیند حضانت تأثیر منفی بگذارد.
- تأثیر بر حقوق کودک: در برخی موارد، فرزند خوانده ممکن است از نظر قانونی حق ارث یا سایر حقوق را به‌طور کامل نداشته باشد. این مسئله نیازمند اصلاحات قانونی است تا حقوق فرزند خوانده به‌طور کامل تضمین شود.
نفقه فرزند
فرزند به‌طور قانونی حق دارد که از والدین خود نفقه دریافت کند. نفقه به معنای تأمین نیازهای مالی فرزند است و شامل هزینه‌های زندگی، تحصیل، بهداشت، پوشاک و سایر نیازهای اساسی می‌شود. طبق ماده 1199 قانون مدنی ایران، پدر موظف است نفقه فرزند خود را تأمین کند. این مسئولیت تا زمانی که فرزند قادر به تأمین مخارج خود نباشد (حتی پس از رسیدن به سن بلوغ)، ادامه خواهد داشت.
در صورتی که پدر توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشد، مادر می‌تواند درخواست نفقه فرزند را از پدر در دادگاه مطرح کند. در برخی موارد، حتی در صورتی که پدر فوت کند، نفقه فرزند از اموال پدر یا دیگر بستگان تأمین می‌شود.
ارث و حقوق مالی فرزند
فرزندانی که به‌طور قانونی از والدین خود متولد شده‌اند، از حقوق ارث برخوردار هستند. بر اساس قوانین ارثی اسلام و همچنین قانون مدنی ایران، فرزند از هر دو والد خود سهم ارث می‌برد. سهم ارث فرزند از پدر و مادر بسته به وضعیت خانواده و میزان دارایی‌ها تعیین می‌شود.
در صورتی که یکی از والدین فوت کند، فرزند از سهم ارثی خود برخوردار خواهد شد. در مورد ارث فرزندانی که از روابط خارج از ازدواج متولد می‌شوند، طبق قوانین جدید ایران، در صورت اثبات نسب آنها از طریق دادگاه، این فرزندان نیز از حقوق ارثی بهره‌مند می‌شوند.
ولایت و سرپرستی
ولایت در حقوق ایران به معنای حق و وظیفه‌ی اداره امور شخصی و مالی فرزند است. در صورتی که والدین از یکدیگر جدا شوند یا یکی از آنها فوت کند، ولایت فرزند به شخص دیگری مانند پدربزرگ یا مادربزرگ واگذار می‌شود. در هر صورت، ولیت به فردی که به بهترین نحو می‌تواند از فرزند نگهداری کند و مصلحت کودک را در نظر بگیرد، داده می‌شود.
در صورت فوت پدر، مادر به‌عنوان ولی قانونی فرزند شناخته می‌شود، اما این مسئله در صورتی که مادر قادر به انجام مسئولیت‌های ولیت نباشد یا در شرایط خاصی قرار گیرد، ممکن است به دادگاه برای تعیین ولی فرزند مراجعه شود.
حضانت در فرزند خواندگی پس از طلاق
حضانت فرزند خواندگی پس از طلاق یکی از موضوعات حساس و مهم در زمینه حقوق خانواده است که در زمان جدایی والدین مطرح می‌شود. این موضوع به تعیین اینکه کدام یک از والدین (مادر یا پدر خوانده) مسئولیت حضانت را بر عهده می‌گیرد، زمان و نحوه ملاقات با کودکان، و مسائل مربوط به تربیت و آموزش آنها می‌پردازد. در ایران، قوانین مدنی و خانواده به تنظیم حضانت فرزند خوانده پس از طلاق می‌پردازند. در ادامه، به برخی نکات کلیدی در این زمینه اشاره می‌شود:
تصمیم‌گیری دادگاه:
در صورت طلاق والدین، اگر توافقی در مورد حضانت کودکان حاصل نشود، دادگاه به بررسی این موضوع می‌پردازد. دادگاه بر اساس مصلحت کودکان تصمیم می‌گیرد که کدام والد حق حضانت را خواهد داشت و زمان ملاقات‌ها را مشخص می‌کند.
مصلحت کودکان:
تصمیمات دادگاه در مورد حضانت باید بر اساس بهترین منافع کودکان اتخاذ شود. این شامل توجه به عواملی مانند سن کودکان، رفاه و تأمین نیازهای آنها، محیط زندگی مناسب و ارتباط با والدین است.
حق ملاقات با والد غیرحاکم:
والد غیرحاکم (والدی که حضانت به والد دیگر سپرده شده) حق ملاقات با کودکان را دارد. معمولاً دادگاه زمان و شرایط این ملاقات‌ها را تعیین می‌کند.
وظایف والد خوانده:
والد خوانده موظف است نیازهای مالی و روزمره کودکان را تأمین کند. این شامل هزینه‌های زندگی روزمره، مراقبت‌های پزشکی، تأمین آموزش و تربیت کودکان می‌شود.
تغییر نام و شناسنامه:
در صورتی که والد خوانده حضانت را بر عهده بگیرد، می‌تواند در صورت لزوم نام و شناسنامه کودکان را تغییر دهد.
توجه به امور تربیتی:
والد خوانده حق دارد در مسائل تربیتی کودکان تصمیم‌گیری کند و به تأمین تربیت مناسب آنها بپردازد.
حضانت در فرزند خواندگی یکی از موضوعات پیچیده و حساس در حقوق خانواده است. در قوانین ایران، فرزند خوانده به‌طور قانونی تحت سرپرستی خانواده جدید قرار می‌گیرد و این خانواده‌ها مسئولیت مراقبت و تربیت فرزند را به عهده دارند. هرچند که فرزند خواندگی می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای کودک در نظر گرفته شود، اما چالش‌های حقوقی، روانی و اجتماعی آن همچنان نیازمند توجه ویژه است. برای تحقق حقوق کودکان و حفاظت از آنها در فرآیند فرزند خواندگی، اصلاحات قانونی و نظارت‌های بیشتر ضروری است.