ازدواج یا عقد نکاح، همواره پس از امضای آن، اثرات فراوانی را به همراه دارد. یکی از مهم‌ترین این اثرات، ویژگی ممتازی است که قانونگذاران ایرانی، به تأیید فقه تشیع، آن را به عنوان نفقه زن شناخته‌اند. با این حال، مفهوم نفقه گسترده‌تر از نفقه زن بوده و شامل أقارب نسبی و فرزندان نیز می‌شود. اما نفقه زن در بسیاری از جنبه‌ها اولویت دارد که به آن اشاره خواهیم کرد. همچنین، اختلافات بسیاری بین زن و شوهر وجود دارد که گاهی منجر به دعوا و دادگاه می‌شود، و این مسئله پرداخت نفقه زن از طرف مرد است که به خصوص با شرایط اقتصادی و معیشتی مردم، معضلی بزرگ شده است. زنان برای اعمال حقوق خود در این زمینه، به قانون و دادگاه مراجعه می‌کنند.
مواردی که نفقه محسوب میشنود
معنای نفقه در لغت، هزینه، خرج، اخراجات روزمره و خرج های مختلف را شامل می‌شود. این اصطلاح به پرداخت نفقه به همسر و اقارب (از جمله فرزندان، پدر و مادر و …) اشاره دارد و شامل موارد زیر است:
- خوراک
- پوشاک
- مسکن
- وسایل خانه
- خدمتکار
- هزینه‌های درمانی و بهداشتی
- هزینه‌های مربوط به سفر
نفقه زن با توجه به قوانین موجود در ایران
ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی ایران، در عقد دائم تعیین کرده است که مسئولیت پرداخت نفقه زن بر عهده شوهر است. این اصل به زن این امکان را می‌دهد که از شوهر خود درخواست نفقه کند و در صورت لزوم، از طریق دادگاه‌های مدنی و کیفری، او را برای پرداخت نفقه مجبور سازد.
فلسفه این قانون این است که بسیاری از خانواده‌های ایرانی، زنان به مال و درآمد کافی برای تامین هزینه‌های خود و شرکت در مخارج خانواده ندارند. به علاوه، مسئولیت اداره خانه و مسائل خانوادگی به عهده زنان است و این وظیفه‌ای بزرگ بر عهده آنان قرار دارد. زنان اغلب به کارهای اقتصادی دیگری که ممکن است منبع درآمد برای آنان باشد، توجه نمی‌کنند. با این حال، برای استحقاق نفقه، زن باید ثابت کند که شوهر قادر به پرداخت نفقه است و وظایف زناشویی را انجام می‌دهد که به اصطلاح حقوقی ناشزا نباشد.
ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی ایران، نفقه زن را شامل تمام نیازهای متعارف و مناسب با وضعیت زن تعریف می‌کند و اظهار می‌دهد که نفقه به معنای تامین همه نیازهای متعارف و مناسب با وضعیت زن است، از جمله مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی، و در صورت نیاز، خدمتکار.
به نظر می‌رسد که معیار عمل در اینجا احتیاجات متعارف زن است و نه وضعیت مالی مرد. بنابراین، اگر زن از خانواده‌ای متکنی باشد، شوهر باید بدون توجه به وضعیت اقتصادی خود، زندگی زن را طبق شان و وضع اجتماعی خانواده‌اش تأمین کند. این دیدگاه توسط دیوان عالی کشور نیز تأیید شده است.
تفاوت نفقه زن در عقد موقت و عقد دائم
بر اساس ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی، مسئولیت پرداخت نفقه در عقد دائم به عهده شوهر است. این ماده تنها نفقه زوجه را در نکاح دائم تعیین می‌کند و هیچ حکمی برای الزام مرد به پرداخت نفقه در عقد موقت در نظر گرفته نشده است. به اضافه‌این، ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی بیان می‌کند که در عقد موقت، زن حق نفقه ندارد مگر اینکه این شرط در قرارداد ذکر شده باشد یا عقد به این منظور بسته شده باشد.
این بدان معناست که در نکاح موقت، قاعده عمومی این است که نفقه پرداخت نمی‌شود، مگر اینکه زن و شوهر به این موضوع اختصاص دهند. با اینکه پرداخت نفقه در عقد موقت در قوانین پیش بینی نشده و در توافق طرفین قرار نگرفته است، مرد به وظیفه پرداخت نفقه در این نوع از عقد موظف است؛ به عنوان مثال، زمانی که زن به عنوان همسر موقت برای مدت طولانی در خانه مرد زندگی می‌کند.
در قوانین، تنها شرطی که برای پرداخت نفقه به زن در عقد دائم لحاظ شده است، تمکین زن از شوهر است. در صورت عدم تمکین زن، شوهر می‌تواند از پرداخت نفقه خودداری کند. همچنین، در صورتی که در عقد موقت نفقه به زن پرداخت شود، زن نیز موظف به تمکین است. باید توجه داشت که در دوران نامزدی، بر اساس این اصل، هیچ نفقه‌ای به زن تعلق نمی‌گیرد و هر اموالی که مرد به زن بدهد، به عنوان هدیه داده می‌شود و هیچگونه مسئولیتی ندارد.
در صورتی که اقامت زن در خانه شوهر به طور فیزیکی، روحی یا شرافتی به وی آسیب بزند، زن مجاز است خانه را ترک کرده و در این شرایط نیز می‌تواند نفقه دریافت کند. بر اساس ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی، زن ملزم است در خانه‌ای که شوهر برایش تعیین کرده، زندگی کند مگر این که خود زن انتخاب خودش را داشته باشد. طبق قانون ۱۱۵ قانون مدنی، اگر زن بخواهد به دلیل ترس از وارد شدن به او ضرر جسمانی، مالی یا شرافتی، منزل دیگری را انتخاب کند، دادگاه نمی‌تواند زن را به بازگشت به خانه شوهر مجبور کند و تا زمانی که به خانه شوهر باز نمی‌گردد، شوهر باید نفقه او را پرداخت کند.
نفقه به زوجه دارای چه ویژگی‌های است؟
نفقه شامل انواع مختلفی است که شامل نفقه زن، اقارب و فرزندان می‌شود. با این حال، نفقه زن ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در ماده ۱۲۰۳ قانون مدنی آمده است که نفقه زن مقدم بر نفقه اقارب است و اگر فردی توانایی مالی نداشته باشد که هم به زن و هم به اقارب نسبی خود نفقه بدهد، زن اولویت در دریافت نفقه خواهد داشت. همچنین، در ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی آمده است که زن می‌تواند حتی نفقه‌های گذشته خود را مطالبه کند و برای این منظور می‌تواند به دادگاه رجوع کند.
مهم است بدانیم که نفقه زن مشروط به فقر او یا تمکن مرد نیست. به عبارت دیگر، حتی اگر زن ثروتمند باشد، می‌تواند از شوهر خود نفقه خواسته و در صورتی که شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند و قانون امکان الزام وی به پرداخت نفقه را فراهم کند، زن حق دارد از دادگاه درخواست طلاق نماید. همچنین، در ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی آمده است که وضع اقتصادی شوهر در نفقه زن مورد توجه قرار نمی‌گیرد و این موضوع از جنبه قانونی برای زن تاثیری ندارد.
نفقه زن به صورت یکسویه است و در حقوق ایران، زن هیچگاه مجبور به پرداخت نفقه به شوهر نمی‌باشد، در حالی که نفقه اقارب به عنوان یک تکلیف دوسویه در نظر گرفته می‌شود. همچنین، طلب نفقه از سوی زن بابت نفقه‌های معوق، در صورت ورشکستگی یا فوت شوهر و عدم کفایت اموال او برای پرداخت دیون، اولویت خواهد داشت نسبت به سایر بدهی‌ها.
برای مطالبه نفقه زن، دو روش مختلف در دسترس است. زن می‌تواند اقدام به ارائه دادخواست حقوقی برای دریافت نفقه کند و یا به دلیل ترک انفاق از سوی مرد، شکایت کند.
نفقه زن پس از منحل شدن ازدواج چگونه است؟
بیایید حالا در مورد تکلیف نفقه زن پس از جدایی و پایان ازدواج بحث کنیم. در این بحث می‌توان به مواردی مانند نفقه در طلاق رجعی و طلاق بائن و همچنین نفقه زن حامله توجه داشت که شامل موارد زیر است:
در مورد نفقه زن در طلاق رجعی، بنا به بند اول ماده ۱۱۰ قانون مدنی، نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است، به استثنای زمانی که طلاق در حال نشوز رخ می‌دهد. دلیل این است که پس از طلاق رجعی، ارتباط زن و شوهر هنوز کاملاً قطع نمی‌شود و در طول ایام عده، برخی از اثرات ازدواج باقی می‌ماند و زن همچنان به عنوان همسر شوهر تلقی می‌شود.
در مورد نفقه زن حامله در صورت فسخ نکاح یا طلاق بائن، براساس بند دوم ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی، اگر عده به دلیل فسخ نکاح یا طلاق دائم باشد، زن حق نفقه ندارد، مگر اینکه در این مدت باردار باشد و از شوهر خود حمل و نقل داشته باشد، به شرطی که حال حاضر حمل و نقل تا وضع حمل ادامه دارد. این بند واضح می‌کند که قانونگذار حق نفقه را برای زن در این شرایط تصویب کرده است به منظور تامین نیازهای بچه و رعایت وضعیت حاملگی زن، حتی اگر ارتباط نکاح کاملاً قطع شده باشد.
نحوه ضمانت اجرای نفقه
ضمانت اجرای مدنی
یک موضوع مهم در قوانین مدنی است که در مواد ۱۱۱۱، ۱۱۱۲، و ۱۱۲۹ قانون مدنی تنظیم شده است. طبق ماده ۱۱۱ قانون مدنی، اگر شوهر از دادن نفقه به زن امتناع کند، زن می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و درخواست تعیین نفقه را ارائه دهد. در این صورت، دادگاه میزان نفقه را مشخص می‌کند و شوهر را به پرداخت آن محکوم می‌کند. اگرچه، اگر اجرای حکم دادگاه و الزام شوهر به پرداخت نفقه به دلیل سرسختی او، عدم دسترسی به اموالش یا به دلیل ناتوانی مالی شوهر از انفاق غیرممکن باشد، زن حق طلاق خواهد داشت، که این موضوع در مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی آمده است. بنابراین، ضمانت اجرای مدنی نفقه یکی از الزامات حقوقی است که به زن این امکان را می‌دهد که از طریق دادگاه نفقه خود را مطالبه کند، و در صورت عدم امکان اجرای حکم دادگاه، می‌تواند به دلیل این عدم توانایی، درخواست طلاق نیز داشته باشد.
ضمانت اجرای کیفری
در قوانین کیفری به شکلی خاص تنظیم شده است. هر فردی که توانایی مالی داشته باشد و از دادن نفقه به زن خود در صورت تمکین امتناع کند یا از پرداخت نفقه به سایر افراد واجب النفقه خودداری کند، به حبس تعزیری درجه ۶ محکوم می‌شود. تعقیب کیفری در این مورد بستگی به شکایت شخص خصوصی دارد و در صورتی که شاکی از ادامه شکایت خودداری کند، تعقیب جزایی یا اجرای مجازات متوقف خواهد شد.
